Sude
New member
Edilgen Çatı Nedir?
Türkçede, fiillerin çatısı, eylemin özneye ya da yükleme nasıl bir ilişkiyle bağlı olduğunu gösterir. Bu çatılar, bir fiilin öznenin yaptığı eylemi mi, yoksa özneye yapılan bir eylemi mi ifade ettiğini belirler. Edilgen çatı, bir fiil yapıldığı zaman öznenin bu eylemi gerçekleştirmediği, aksine eylemin özneye yapıldığı bir durumu ifade eder. Türkçede edilgen çatı, çoğunlukla fiil köklerine ek getirerek oluşturulur ve eylemin özne tarafından değil, ona karşı yapıldığını gösterir. Edilgen çatı, dilde hem yazılı hem de sözlü dilde oldukça yaygın bir kullanıma sahiptir ve dildeki anlamı genellikle yüklem üzerinden anlaşılır.
Edilgen Çatının Oluşumu
Edilgen çatı, fiil köklerine genellikle "-il", "-in", "-ul", "-ün" gibi eklerin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ekler, fiilin öznenin yaptığı değil, kendisine yapılan bir eylemi ifade etmesine olanak tanır. Türkçede edilgen çatılı fiillerin çoğu bu şekilde oluşturulabilir. Ancak bazı fiiller, kendi başlarına edilgen anlam taşıyabilir ve ek almadan da edilgen çatılı olabilir. Örnek vermek gerekirse, "bulunmak" kelimesi bu şekilde kullanılır.
Örnekler:
- Yapılmak (Yapmak fiilinden edilgen yapılmış)
- Okunmak (Okumak fiilinden edilgen yapılmış)
- Görülmek (Görmek fiilinden edilgen yapılmış)
Edilgen Çatılı Fiil Örnekleri
Türkçede edilgen çatılı fiiller, geniş bir yelpazeye sahiptir. Aşağıda, edilgen çatıyla kullanılan fiil örneklerine yer verilmiştir:
1. **Kitap okunuyor.**
Burada, "okunuyor" fiili edilgen çatıdır. Bu cümlede, "kitap" özneye karşı bir eylem yapılmaktadır. Kitap, okunan bir nesne olduğu için "okuma" eylemini gerçekleştiren bir özne yoktur.
2. **Evin duvarları boyandı.**
"Boyandı" fiili edilgen çatıdır. Bu cümlede, duvarların boyandığı, ancak boyama işlemini yapan kişi hakkında bir bilgi verilmediği görülür.
3. **Meyve çok seviliyor.**
Buradaki "seviliyor" fiili edilgen bir çatıdır. "Meyve" sevilen şeydir, fakat sevme eylemini kimlerin yaptığı belirtilmemektedir.
4. **Bu yazı okunamaz.**
"Okunamaz" fiili edilgen çatıdır. Burada "yazı" özne olup, üzerine bir eylem yapılır ancak bu eylemin kim tarafından yapılacağı belirtilmemektedir.
Edilgen Çatıda Kim Tarafından Yapıldığının Belirtilmesi
Edilgen çatı, eylemin özne tarafından değil de ona karşı yapıldığını gösterse de, bazen bu eylemin kim tarafından yapıldığı da belirtilebilir. Bu durumda edilgen çatılı fiil cümlesine "tarafından" edatı eklenir.
Örnekler:
1. **Evin duvarları Ahmet tarafından boyandı.**
Burada "boyandı" fiili edilgen çatıyla kullanılmıştır ve eylemi yapan kişi olan "Ahmet" belirtilmiştir.
2. **Kitap öğretmen tarafından okunuyor.**
Bu örnekte de, "okunuyor" fiili edilgen çatılıdır ve eylemin öğretmen tarafından yapıldığına dair bilgi verilmiştir.
Edilgen Çatının Kullanım Alanları ve İşlevi
Edilgen çatı, birçok dilde olduğu gibi Türkçede de önemli bir işlevi yerine getirir. Genellikle, eylemin özne tarafından yapılmadığı, bir başka deyişle bir nesneye yapıldığı durumlarda tercih edilir. Edilgen çatının kullanım alanları arasında şunlar yer alır:
1. **Eylemi kimse yapmadığında:**
Edilgen çatı, bazen eylemi kimse yapmadığında, eylemin öznenin üstüne yapıldığını ifade etmek için kullanılır. Örneğin, "Kapı açıldı." cümlesinde, kapının açılması eyleminin kim tarafından yapıldığına dair bir bilgi verilmemektedir.
2. **Eylemin yapılış şekli hakkında bilgi verilmediğinde:**
Edilgen çatı, eylemin kim tarafından yapıldığı değil de nasıl yapıldığı veya hangi sonuçların doğurduğu hakkında bilgi vermek için kullanılır. Örneğin, "İçeriye sıcak hava girdi." cümlesinde, sıcak havanın içeri girmesi eyleminin kim tarafından yapıldığına dair bir bilgi yoktur.
3. **Hikaye anlatımında:**
Özellikle anlatıcıların olayları daha nesnel bir şekilde anlatmak istediklerinde, edilgen çatı tercih edilebilir. Eylemi kimse yapmadığı, ancak sonuçların görüldüğü durumlarda, edilgen çatı çok sık kullanılır.
Edilgen Çatı ve Etken Çatı Arasındaki Farklar
Edilgen çatı ile etken çatı arasındaki temel fark, eylemi kimin gerçekleştirdiğiyle ilgilidir. Etken çatıda eylemi yapan kişi veya varlık net bir şekilde belirtilir, fakat edilgen çatıda bu kişi ya da varlık gizlenir veya belirtilmez.
Örnekler:
- **Etken Çatı:** "Ali kitabı okuyor."
Burada Ali, kitabı okuyan kişidir ve eylemi gerçekleştiren özne açıkça belirtilmiştir.
- **Edilgen Çatı:** "Kitap okunuyor."
Bu cümlede eylemi kimsenin gerçekleştirdiği belirtilmemektedir; sadece kitabın okunduğu ifade edilmiştir.
Edilgen Çatı Hangi Durumlarda Kullanılır?
Edilgen çatı, dilin daha nesnel bir biçimde kullanılmasını sağlar. Bu, özellikle bilimsel yazılarda, haber dilinde veya olayların nesnel bir şekilde aktarılmasında önemli bir rol oynar. Ayrıca, bazı dilsel durumlar ve anlamlar, edilgen çatı kullanarak daha anlamlı hale getirilebilir. Örneğin, bir işin veya durumun bir kişi ya da grup tarafından gerçekleştirilmiş olduğunu vurgulamak yerine, olayın kendisini ön plana çıkarmak amacıyla edilgen çatı tercih edilebilir.
Örnekler:
- **Bilimsel yazılarda:** "Bu deney başarıyla tamamlandı."
- **Haber dilinde:** "Hastaneye yeni bir ekipman alındı."
Sonuç olarak, edilgen çatı, Türkçede çok yaygın kullanılan ve dilin anlamını değiştiren önemli bir dilbilgisel yapıdır. Eylemin kim tarafından yapıldığını bilmediğimizde veya ön plana çıkarmak istemediğimizde, edilgen çatı kullanarak dildeki anlatımı şekillendirebiliriz.
Türkçede, fiillerin çatısı, eylemin özneye ya da yükleme nasıl bir ilişkiyle bağlı olduğunu gösterir. Bu çatılar, bir fiilin öznenin yaptığı eylemi mi, yoksa özneye yapılan bir eylemi mi ifade ettiğini belirler. Edilgen çatı, bir fiil yapıldığı zaman öznenin bu eylemi gerçekleştirmediği, aksine eylemin özneye yapıldığı bir durumu ifade eder. Türkçede edilgen çatı, çoğunlukla fiil köklerine ek getirerek oluşturulur ve eylemin özne tarafından değil, ona karşı yapıldığını gösterir. Edilgen çatı, dilde hem yazılı hem de sözlü dilde oldukça yaygın bir kullanıma sahiptir ve dildeki anlamı genellikle yüklem üzerinden anlaşılır.
Edilgen Çatının Oluşumu
Edilgen çatı, fiil köklerine genellikle "-il", "-in", "-ul", "-ün" gibi eklerin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ekler, fiilin öznenin yaptığı değil, kendisine yapılan bir eylemi ifade etmesine olanak tanır. Türkçede edilgen çatılı fiillerin çoğu bu şekilde oluşturulabilir. Ancak bazı fiiller, kendi başlarına edilgen anlam taşıyabilir ve ek almadan da edilgen çatılı olabilir. Örnek vermek gerekirse, "bulunmak" kelimesi bu şekilde kullanılır.
Örnekler:
- Yapılmak (Yapmak fiilinden edilgen yapılmış)
- Okunmak (Okumak fiilinden edilgen yapılmış)
- Görülmek (Görmek fiilinden edilgen yapılmış)
Edilgen Çatılı Fiil Örnekleri
Türkçede edilgen çatılı fiiller, geniş bir yelpazeye sahiptir. Aşağıda, edilgen çatıyla kullanılan fiil örneklerine yer verilmiştir:
1. **Kitap okunuyor.**
Burada, "okunuyor" fiili edilgen çatıdır. Bu cümlede, "kitap" özneye karşı bir eylem yapılmaktadır. Kitap, okunan bir nesne olduğu için "okuma" eylemini gerçekleştiren bir özne yoktur.
2. **Evin duvarları boyandı.**
"Boyandı" fiili edilgen çatıdır. Bu cümlede, duvarların boyandığı, ancak boyama işlemini yapan kişi hakkında bir bilgi verilmediği görülür.
3. **Meyve çok seviliyor.**
Buradaki "seviliyor" fiili edilgen bir çatıdır. "Meyve" sevilen şeydir, fakat sevme eylemini kimlerin yaptığı belirtilmemektedir.
4. **Bu yazı okunamaz.**
"Okunamaz" fiili edilgen çatıdır. Burada "yazı" özne olup, üzerine bir eylem yapılır ancak bu eylemin kim tarafından yapılacağı belirtilmemektedir.
Edilgen Çatıda Kim Tarafından Yapıldığının Belirtilmesi
Edilgen çatı, eylemin özne tarafından değil de ona karşı yapıldığını gösterse de, bazen bu eylemin kim tarafından yapıldığı da belirtilebilir. Bu durumda edilgen çatılı fiil cümlesine "tarafından" edatı eklenir.
Örnekler:
1. **Evin duvarları Ahmet tarafından boyandı.**
Burada "boyandı" fiili edilgen çatıyla kullanılmıştır ve eylemi yapan kişi olan "Ahmet" belirtilmiştir.
2. **Kitap öğretmen tarafından okunuyor.**
Bu örnekte de, "okunuyor" fiili edilgen çatılıdır ve eylemin öğretmen tarafından yapıldığına dair bilgi verilmiştir.
Edilgen Çatının Kullanım Alanları ve İşlevi
Edilgen çatı, birçok dilde olduğu gibi Türkçede de önemli bir işlevi yerine getirir. Genellikle, eylemin özne tarafından yapılmadığı, bir başka deyişle bir nesneye yapıldığı durumlarda tercih edilir. Edilgen çatının kullanım alanları arasında şunlar yer alır:
1. **Eylemi kimse yapmadığında:**
Edilgen çatı, bazen eylemi kimse yapmadığında, eylemin öznenin üstüne yapıldığını ifade etmek için kullanılır. Örneğin, "Kapı açıldı." cümlesinde, kapının açılması eyleminin kim tarafından yapıldığına dair bir bilgi verilmemektedir.
2. **Eylemin yapılış şekli hakkında bilgi verilmediğinde:**
Edilgen çatı, eylemin kim tarafından yapıldığı değil de nasıl yapıldığı veya hangi sonuçların doğurduğu hakkında bilgi vermek için kullanılır. Örneğin, "İçeriye sıcak hava girdi." cümlesinde, sıcak havanın içeri girmesi eyleminin kim tarafından yapıldığına dair bir bilgi yoktur.
3. **Hikaye anlatımında:**
Özellikle anlatıcıların olayları daha nesnel bir şekilde anlatmak istediklerinde, edilgen çatı tercih edilebilir. Eylemi kimse yapmadığı, ancak sonuçların görüldüğü durumlarda, edilgen çatı çok sık kullanılır.
Edilgen Çatı ve Etken Çatı Arasındaki Farklar
Edilgen çatı ile etken çatı arasındaki temel fark, eylemi kimin gerçekleştirdiğiyle ilgilidir. Etken çatıda eylemi yapan kişi veya varlık net bir şekilde belirtilir, fakat edilgen çatıda bu kişi ya da varlık gizlenir veya belirtilmez.
Örnekler:
- **Etken Çatı:** "Ali kitabı okuyor."
Burada Ali, kitabı okuyan kişidir ve eylemi gerçekleştiren özne açıkça belirtilmiştir.
- **Edilgen Çatı:** "Kitap okunuyor."
Bu cümlede eylemi kimsenin gerçekleştirdiği belirtilmemektedir; sadece kitabın okunduğu ifade edilmiştir.
Edilgen Çatı Hangi Durumlarda Kullanılır?
Edilgen çatı, dilin daha nesnel bir biçimde kullanılmasını sağlar. Bu, özellikle bilimsel yazılarda, haber dilinde veya olayların nesnel bir şekilde aktarılmasında önemli bir rol oynar. Ayrıca, bazı dilsel durumlar ve anlamlar, edilgen çatı kullanarak daha anlamlı hale getirilebilir. Örneğin, bir işin veya durumun bir kişi ya da grup tarafından gerçekleştirilmiş olduğunu vurgulamak yerine, olayın kendisini ön plana çıkarmak amacıyla edilgen çatı tercih edilebilir.
Örnekler:
- **Bilimsel yazılarda:** "Bu deney başarıyla tamamlandı."
- **Haber dilinde:** "Hastaneye yeni bir ekipman alındı."
Sonuç olarak, edilgen çatı, Türkçede çok yaygın kullanılan ve dilin anlamını değiştiren önemli bir dilbilgisel yapıdır. Eylemin kim tarafından yapıldığını bilmediğimizde veya ön plana çıkarmak istemediğimizde, edilgen çatı kullanarak dildeki anlatımı şekillendirebiliriz.